African Art & More, Kunsthalle Fridericianum, Kassel
Współczesna sztuka afrykańska stanowi swego rodzaju fenomen. Polega on na połączeniu własnej bogatej tradycji ze zdobyczami Zachodu, które zostały przetworzone w zupełnie nową jakość, stając się odpowiedzią Afryki na dominujący, europocentryczny model świata sztuki. Abdou Sylla, senegalski muzeolog, pisał w jednym ze swoich tekstów:
Zawsze jest pretensjonalne traktować sztukę afrykańską niczym jednolitą wizję, jak jest to obecnie praktykowane (…). Ten punkt widzenia w rzeczywistości pomija lub zaniedbuje afrykańską różnorodność: indywidualne plastyczne doświadczenia sztuki afrykańskich artystów…[1]
Kojarzenie sztuki afrykańskiej z tradycyjnymi maskami czy rzeźbami kultowymi, znanymi z twórczości artystów awangardowych początku XX wieku, przysłania bogatą paletę zjawisk współczesnych, które poruszają niezwykle trudne i ważne tematy, takie jak władza, kolonializm, demokracja i polityka, dyskryminacja rasowa, konsumpcjonizm i ekologia, problem HIV, równość płciowa, przemoc wobec kobiet…. Artyści afrykańscy odwołują się także do tradycji, związków etnicznych, historii, świadomości podziałów społecznych, statusu rodziny, religii czy obecności sztuki w przestrzeni miejskiej i budowaniu za jej pośrednictwem więzi w społecznościach lokalnych.
Współczesna sztuka Afryki Subsaharyjskiej jest coraz bardziej rozpoznawalna i obecna na światowym rynku. Dzieła Bena Enwonwu, Vincenta Kofi, Yinki Shonibare, Chéri’ego Samby, Tracey Rose, Meschaca Gaby, Julie Mehretu, Sokari Douglas Camp,Abdoulaye Konate, Romualda Hazoumé czy Frédérica Bruly Bouabré i wielu innych, goszczą na międzynarodowych wystawach, pozyskiwane są do publicznych i prywatnych kolekcji, głównie europejskich i amerykańskich. Współcześni artyści tworzący dzieła malarskie, rzeźby, instalacje, czy poszukujący artystycznej formy wyrazu w nowych mediach, performance, sztuce recyklingu, oddają w nich odrodzenie afrykańskiego ducha.
Sztuka afrykańska zaistniała na arenie międzynarodowej pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to zorganizowano w Londynie w Transcription Center jedną z pierwszych (1967), w której udział wzięli przedstawiciele pierwszego pokolenia artystów-modernistów m.in. Vincent Kofi, Uche Okeke, Twins Seven Seven czy Ovia Idah. Przełomowym momentem w historii zainteresowania współczesną twórczością afrykańską na Zachodzie były jednak dwie szeroko dyskutowane wystawy: krytykowana za postkolonialny model zestawiania modernistycznej sztuki europejskiej z tradycyjną sztuką etniczną Afryki Primitivism in 20th Century Art: Affinity of the Tribal and the Modern[2], z 1984 roku, zorganizowana w Museum of Modern Art w Nowym Jorku, której kuratorem był William Rubin i The Magicians of the Earth w Pompidou Center w Paryżu, w 1989 roku, na której eksponowano m.in. dzieła Frédérica Bruly Bouabré, Esther Mahlangu, Bodys Isek Kingelez, Cypriena Tokoudagba, Chief Mark Unya, Henry Munyaradzi. Kuratorem wystawy był Jean-Hubert Martin.
Dopiero w początkach lat dziewięćdziesiątych światowy rynek sztuki szerzej zainteresował się twórczością współczesnych artystów afrykańskich. Wymusiło to konieczność budowania nowoczesnych struktur instytucjonalnych, które zajmowałyby się wspieraniem i promocją sztuki afrykańskiej, poprzez rozwój współpracy na szczeblu regionalnym i międzynarodowym. W 1990 roku powstała pierwsza kolekcja współczesnego malarstwa afrykańskiego Jeana Pigozzi’ego [3], gromadząca dzieła artystów z Kongo, Nigerii czy Beninu. Jej siedziba znajduje się obecnie w Brukseli. Jednak dopiero XXI wiek otworzył nowy rozdział w historii sztuki afrykańskiej, która spotyka się z coraz większym zainteresowaniem na Zachodzie, ostatnio szczególnie w Niemczech [4]. Szczególną rolę odegrały międzynarodowe wydarzenia wystawiennicze: salon afrykański na 52. Biennale w Wenecji (2007), salon afrykański w Kassel na wystawie Documenta 11 (2002), londyńska wystawa Africa Remix (2006-2007) czy wielki międzynarodowy projekt „1:54 Contemporary African Fair Art” w Londynie (2014, 2015). Dyrektorem artystycznym 56. Biennale w Wenecji (V-XI 2015) został po raz pierwszy w ponad stuletniej historii wystawy kurator afrykańskiego pochodzenia – Okwui Ewenzor.
Znaczący wkład w popularyzację współczesnej sztuki afrykańskiej mają afrykańscy kuratorzy, często wykształceni na Zachodzie, jak m.in. Okwui Ezwezor – nigeryjski kurator, krytyk sztuki i pisarz [5], który był kuratorem kontrowersyjnego Documenta XI w Kassel, zapraszając artystów z krajów tzw. Trzeciego Świata, podejmujących dyskusję z postkolonializmem i europocentryzmem w sztuce. Enwezora w 2013 roku zaproszono do objęcia dyrekcji artystycznej 56. Biennale w Wenecji w 2015 roku [6]. Wśród działających na arenie międzynarodowej kuratorów afrykańskich wymienić należy także parę Nigeryjczyków – Bissi Silvę i Olu Oguibe, afrykańskiego pochodzenia żyjącego we Francji Simona Njami, Salaha Hassana, czy Kameruńczyka Goddy’ego Leye’a, oraz ostatnio dość intensywnie działającego Iworianina Yacouba’ę Konaté. Do końca XX wieku za organizację wystaw artystów afrykańskich odpowiadali głównie amerykańscy i francuscy kuratorzy: Susan Vogel, Clémentine Deliss, André Magnin.
Jeszcze kilka lat temu David Stuart Elliot, krytyk brytyjski nazywał Afrykę „kuratorskim cmentarzyskiem” (2007) [7], jednak dziś zaobserwować można znaczną aktywność kuratorów młodego pokolenia, wykształconych już na afrykańskich uczelniach, jak m.in. etiopska antropolożka Meskerem Assegued, Kenijczyk Jimmy Ogonga, Khwezi Gule i Gabi Ngcobo z RPA, czy Senegalki N’Gone Fall i Koyo Kouoh – działające na obszarze sztuki feministycznej. Ich działalność związana jest także z tworzeniem na kontynencie afrykańskim ośrodków sztuki – tu głównie w Johannesburgu w RPA, w Dakarze w Senegalu czy Bamako w Mali, gdzie organizowane są najważniejsze festiwale sztuki współczesnej, zyskujące coraz większą międzynarodową renomę (Dak’Art, Bamako Biennale). Często też sami artyści przejmują rolę kuratorów sztuki, jak np. ghański artysta Kofi Setrodji, który stworzył w ramach Fundacji NUBUKE w centrum sztuki współczesnej w Akrze (Ghana) czy urodzony w Cotonou w Beninie Meschac Gaba. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku założone zostały również Doual’Art Centre D’Art Contemporain w Douala w Kamerunie, Musée d’art contemporain de Cocody w Abidjanie w Wybrzeżu Kości Słoniowej i Centre Soleil d’Afrique w Bamako w Mali. Najmłodszym ośrodkiem jest otwarte w Ouidah w Beninie w 2013 roku muzeum sztuki współczesnej, powstałe z inicjatywy Fundacji Zinsou. Obok niewielkich lokalnych galerii i fundacji oraz stowarzyszeń na terenie Afryki funkcjonują międzynarodowe instytucje m.in. Heinrich Boell Foundation z siedzibą m.in. w Abudja (Wybrzeże Kości Słoniwej) i Lagos (Nigeria) oraz Goethe-Institut, posiadający oddziały w Akrze, Abidjanie, Dakarze i Lagosie. Ich działalność skupiona jest nie tylko na promowaniu i krzewieniu wiedzy o kulturach europejskich, ale też na wspieraniu inicjatyw lokalnych, wymiany doświadczeń i tworzeniu platformy dialogu międzykulturowego. Afryka dopiero buduje swoje struktury instytucjonalne, wznosi pierwsze centra sztuki współczesnej, dąży do tworzenia środowisk artystycznych kształtujących się wokół niewielkich tworzących się, wielofunkcyjnych ośrodków kultury, kształci swoich kuratorów, krytyków i historyków sztuki, którzy pozwolą w przyszłości głębiej spojrzeć na fascynujący świat, nie zawsze zrozumiały dla człowieka Zachodu. I jak to napisał kiedyś Wacław Korabiewicz: Sztuka Afryki może nawet się nie podobać. Ale przykuwa uwagę swą niezwykłą wizją [8]. Niech ten „wstęp” stanowi początek serii wpisów o KURATORACH, INSTYTUCJACH, WYSTAWACH i WYDARZENIACH, MUZEACH.
[1] Abdou Sylla, Contemporary African Arts, „Diogenes”, 1998, Vol. 46, Is. 4, p. 51.
[2] http://www.moma.org/momaorg/shared/pdfs/docs/press_archives/6081/releases/MOMA_1984_0017_17.pdf?2010;
[3] Contemporary African ArtCollection Jeana Pigozzi’ego.
[4] Die Entdeckung einer neuen Kunstwelt, Frankfurter Allgemeine, 2015-01-02.
[5] Jest to pierwszy pochodzący z Afryki dyrektor w ponad stuletniej historii Biennale
[6] http://www.labiennale.org/en/art/news/04-12.html
[7] D. Elliott, Africa, Exhibition and Fears of the Dark…, in: Africa Remix: Contemporary Art. Of a Continent, Ed. Njami Simon, Lucy Duran, London 2007, p. 31.
[8] W. Korabiewicz, Sztuka Afryki w zbiorach polskich, Warszawa 1966, s. 10.
